ICE-Fiche: Vrijzinnige afscheidsrituelen

Vrijzinnig humanistische afscheidsplechtigheden

Een blik op vrijzinnig humanistische afscheidsplechtigheden

Totstandkoming tekst in samenspraak met de werkgroep ‘kerntaak plechtigheden’ van deMens.nu (2023-2024)

Binnen de vrijzinnig humanistische levensbeschouwing staan vrijheid, de zingeving en ontwikkeling van de mens vanuit de eigen kracht, het vormen van kennis op basis van vrij onderzoek/rationeel denken, respect, gelijk- en menswaardigheid, solidariteit, verantwoordelijkheid en het geloof om dingen ten goede te kunnen veranderen centraal. Vanuit die vrijzinnig humanistische visie geeft men op een geheel eigen manier vorm aan plechtigheden/bezinningsmomenten naar aanleiding van scharniermomenten in het leven.

Maatwerk, voor en door de mens

Dat is ook het geval voor de afscheidsplechtigheden die worden ingericht naar aanleiding van een overlijden. Deze plechtigheden – die een belangrijk overgangsmoment markeren, ook voor de nabestaanden – worden vormgegeven vanuit de behoeftes, wensen en de belevingswereld van de betrokkenen. Een medewerker verbonden aan een huisvandeMens kan eventueel ingeschakeld worden om die vormgeving op inhoudelijk vlak, met kleine of wat grotere inbreng, te begeleiden.

In dat laatste geval plant men een voorbereidend gesprek in, bijvoorbeeld in een huisvandeMens, bij de betrokkenen of in het crematorium. Iedereen die bij de uitwerking van de plechtigheid betrokken wil zijn, kan daarbij aanwezig zijn. Men vindt het belangrijk om op dat moment de tijd te nemen om het levensverhaal en de waarden van de persoon die men wil herdenken, alsook de behoeften en waarden van de nabestaanden in kaart te brengen.

Op basis daarvan bepalen de nabestaanden, eventueel ondersteund door de consulent, hoe de plechtigheid eruit zal zien: het uitwerken van het scenario, het schrijven van teksten, de keuze van de muziek en de symbolische handelingen die passen bij het levensverhaal van de persoon in kwestie. Een medewerker van een huisvandeMens kan daarbij het schrijven (en later het brengen) van een afscheidsrede, met het levensverhaal van de overledene als fundament, op zich nemen. Het gebeurt ook dat mensen in gesprek gaan met het huisvandeMens over hun wensen met betrekking tot hun eigen uitvaart.

De medewerker van het huisvandeMens, zal, vanuit waarden als vrijheid en zelfbeschikking en om de rouwverwerking te stimuleren, de nabestaanden aansporen om zo veel mogelijk zelf in handen te nemen met betrekking tot de plechtigheid en na te denken over manieren waarop de verbondenheid met de overledene tijdens de plechtigheid gesymboliseerd kan worden. De symbolische handelingen drukken dus uit wat voor de overledene of de nabestaanden van belang is. Zo is iedere plechtigheid toegankelijk, begrijpbaar en uniek. De terugkerende aspecten zijn heel beperkt. Er wordt niets opgelegd. Door de actieve betrokkenheid van de gemeenschap van vrienden en familie bij de symbolische handelingen, wordt de verbinding binnen de gemeenschap gestimuleerd. Ook de plaats waar de plechtigheid plaatsvindt, is een persoonlijke keuze. Dat kan in het crematorium zijn, in de aula van de begrafenisondernemer, buiten, thuis of in een cultureel centrum.

Omdat vrijzinnig humanisten de mens zelf centraal stellen, ligt de nadruk bij het gesproken woord op het ‘hiernumaals’ – je moet dit leven ten volle leven, er is niets na –, het stilstaan bij het overlijden, het herdenken en eren van de overledene vanuit diens levensverhaal, opvattingen en waarden. Op die manier biedt de plechtigheid voor de aanwezigen plaats voor reflectie en aldus, in lijn met de vrijzinnig humanistische visie, tot het vergroten van zelfinzicht en zelfontplooiing. Indien nodig kunnen de nabestaanden ook nadien, bijvoorbeeld voor verdere gesprekken, beroep doen op de morele dienstverlening van de Mens.nu.

Op de fakkelpin na, die de vrijzinnig humanistisch consulent tijdens de plechtigheid draagt, wordt het vrijzinnig humanisme meestal niet gerepresenteerd door attributen of symbolen. De inhoudelijke vormgeving van de plechtigheid daarentegen is wel volledig doordrongen van de vrijzinnig humanistische waarden. De consulent waakt er ook over dat de plechtigheid op geen enkel vlak in strijd (racisme, homofobie…) is met die humanistische basiswaarden. Vanuit de eerbied voor andere levensbeschouwingen staat men tijdens de plechtigheid evenwel open voor bijdragen van nabestaanden die vanuit een andere levensbeschouwing het woord willen nemen.

Vandaag heeft de commercialisering van de afscheidsplechtigheden een sterke invloed op de vrijzinnig humanistische plechtigheden. Het aantal werkelijk vrijzinnig humanistische afscheidsplechtigheden dat plaatsvindt, is vaak afhankelijk van de makelaarsrol die de begrafenisondernemer al dan niet opneemt. Op plaatsen waar er nauwe contacten zijn tussen de begrafenisondernemer en het huisvandeMens vinden er meer afscheidsplechtigheden plaats met vrijzinnig humanistische insteek en omgekeerd.

Een aanzet tot historiek

Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw komt de strijd om een niet-katholieke omgang met de dood in België sterk naar voor. Zo ijveren de eerste organisaties vrijdenkers rond 1850 voor een burgerlijke dood (zonder bijvoorbeeld de laatste sacramenten en zonder katholieke uitvaartdienst), is er een strijd tegen het klerikale monopolie op de kerkhoven en streeft men naar het oprichten van crematoria.

In de twintigste eeuw, in de context van de totstandkoming van de georganiseerde vrijzinnigheid, met onder andere de oprichting van het Humanistisch Verbond (°1951), de evolutie richting de erkenning en subsidiëring van de vrijzinnigheid en de oprichting van de Unie Vrijzinnige Verenigingen (°1971) (later deMens.nu), gaat men ook nadenken over de inrichting van de morele dienstverlening en de vrijzinnig humanistische invulling van plechtigheden.

Kritisch als de vrijzinnig humanistische gemeenschap is, zijn de meningen daarover soms ook verdeeld. Zijn de plechtigheden voor vrijzinnigen wel noodzakelijk? Zijn ze niet te veel een vervanger van de kerkelijke gebruiken en zijn ze rationeel genoeg?

Aangezien rituelen reflectie en verwerking kunnen ondersteunen, zetten overtuigden de zoektocht naar hoe een vrijzinnig humanistische plechtigheid eruit kan zien toch verder. Hoe kan een afscheidsplechtigheid, naar aanleiding van een overgang in het leven van elk mens, indien de mens er nood aan heeft, ingevuld worden? Verschillende vrijzinnig humanistische actoren, waaronder UVV, Feniks vzw en Ariadne vzw en de Centra Morele Dienstverlening (later de huizenvandeMens) proberen gaandeweg een antwoord te zoeken en gaan ook in de praktijk een ondersteunende rol opnemen.

En de vrijzinnig humanistische afscheidsplechtigheid blijft evolueren. Zo houdt men, vanuit het idee van keuzevrijheid, steeds minder vast aan de aanwezigheid van een aantal symbolen (neerzetten van fakkel, symboliek op doodsbrieven…), waar dat vroeger wel nog het geval was.

De vrijzinnig humanistische plechtigheid weerspiegelt de vrijzinnig humanistische waarden en herinnert aan de strijd om op een zelfgekozen manier te kunnen omgaan met de dood.

Bronnen

“Wat is vrijzinnig humanisme,” laatst geraadpleegd op 15 maart 2024, https://www.humanistischverbond.be/humanisme/.
“Wat is vrijzinnig humanisme,” laatst geraadpleegd op 15 maart 2024, https://demens.nu/demens-nu/#:~:text=Vrijzinnig%20humanisme%20is%20een%….
Borms, Eddy, Liesbet De Kock en Christian Van Kerckhove. “Vrijzinnig humanisme.” In Overgangsrituelen, geredigeerd door Van Kerckhove, Christian en Eva Vens, 235-273. Antwerpen: Standaard Uitgeverij nv, 2010.
Ingels, Tamara. “Burgerlijk begraven en cremeren. Een verworven recht?.” In Op zoek... De evolutie van het vrijzinnig humanisme in Vlaanderen sinds de Tweede Wereldoorlog, geredigeerd dor Coene, Gily, Jimmy Koppen en Frank Scheelings, 211-221. Brussel: Uitgeverij ASP/VUBPress, 2018.
Van den Brande, Jan. “Rituelen en vrijzinnige plechtigheden.” In Op zoek... De evolutie van het vrijzinnig humanisme in Vlaanderen sinds de Tweede Wereldoorlog, geredigeerd dor Coene, Gily, Jimmy Koppen en Frank Scheelings, 197-209. Brussel: Uitgeverij ASP/VUBPress, 2018.
Coene, Gily, Jimmy Koppen en Frank Scheelings, red. Op zoek... De evolutie van het vrijzinnig humanisme in Vlaanderen sinds de Tweede Wereldoorlog. Brussel: Uitgeverij ASP/VUBPress, 2018.
Ingels, Tamara red. R.I.P. Aspecten van 200 jaar begrafeniscultuur in Vlaanderen. Gent: Academia Press, 2015.
Röttger, Rik en Ellen Van Impe. 50 jaar debat en verbinding. De Unie Vrijzinnige Verenigingen en haar leden 1971-2021. Brussel: VUB Press, 2022.
Tyssens, Jeffrey en Els Witte. De vrijzinnige traditie in België. Brussel: VUBPRESS, 1996.
De Nutte, Niels. “Vrijzinnig humanistische plechtigheden.” Gesprek met Elise Dewilde. 26 maart 2024.
Kerntaak plechtigheden (deMens.nu). “Vrijzinnig humanistische afscheidsplechtigheden.” Gesprek met Elise Dewilde. 18 januari 2024. In dat verband geraadpleegde stukken:
- Lesvoorbereiding ‘Praktijk en Methodiek van Vrijzinnig Humanistische Plechtigheden’ (Postgraduaat Praktisch Humanisme), 2021.
- Inwerkmap Uitvaarten, 2005.
- Kadertekst plechtigheden: beleidsplan voor de huizenvandeMens (start 2021)
- “10 Stappenplan Vrijzinnig Humanistische Afscheidsplechtigheden”, 2013.
Mooren, J.H.M. en N. Tuinman. “Eigenheid en verbondenheid. Over humanisme en rituelen.” Handelingen. Tijdschrift voor praktische theologie en religiewetenschappen, 2009, nr. 4, 27-37.
“Zin en onzin van vrijzinnige plechtigheden.” De Vrije Micro, 1984, nr. 9
“Themanummer ‘Vrijzinnige plechtigheden.” Antenne, jrg. 9 (1991), nr. 3.