Vrijzinnige gijzelaars van de paussupporters in 1985

Naar aanleiding van het pausbezoek aan België (2024) zetten we een aantal sprekende stukken uit CAVA’s vrijzinnige collectie uit 1985 in de kijker. Het bezoek van paus Johannes Paulus II aan ons land lokte ook toen heel wat reactie uit. De georganiseerde vrijzinnigheid, maar ook publieke figuren als bijvoorbeeld cartoonist GAL (°1940), journalist en schrijver Johan Anthierens (1937-2000) en schrijver Hugo Claus (1929-2008) bleven niet onberoerd en verdedigden de vrijzinnig humanistische waarden als vrij denken en vrije meningsuiting, zelfbeschikking en gelijkwaardigheid. Onder meer via cartoons, essays, cijfermateriaal en poëzie stelde men de standpunten van de kerk aan de kaak en vroeg men aandacht voor het toekennen van gelijke rechten aan de vrijzinnige gemeenschap in België.

Scherpe veroordeling van een weerzinwekkend bezoek 

In 1985 reageerde de vrijzinnig humanistische jeugdorganisatie, de Humanistische Jongeren, op het pausbezoek door de uitgave en verspreiding van een sticker met de sprekende titel ‘Pope is dope’. Voor de illustratie deden ze een beroep op GAL. In de cartoon worden de paus en zijn door dogma’s verdoofde aanhang gehekeld. 

De sticker viel niet in goede aarde en leverde de uitgever een aanklacht op wegens ‘smaad aan het adres van een bevriend staatshoofd’.[1] De Humanistische Jongeren stuurden daarop een persmededeling de wereld in:

“Het feit dat politionele instanties eigenmachtig, zonder klacht, eigenaars en verantwoordelijke uitgevers van pausstickers verbaliseren, met mogelijkheid tot gerechtelijke vervolging door het parket, is zondermeer een scherpe inbreuk op de vrije meningsuiting. […] Een ludiek opgevatte paussticker […] dreigt alzo meer deining te verwekken dan het bezoek van de kerkvorst die als pastoraal werker komt, maar de Belgische Staat toch ettelijke miljoenen zal kosten. De vrijzinnigen ook belastingsbetalers van dit land financieren dit bezoek van de vaticaan-despoot ruim mee. Als gijzelaars van de paussupporters moeten de andersdenkenden ook nog verdragen dat de paus “zijn waarden” rond thema’s als abortus, anti-conceptie, het huwelijk, politiek amnestie, komt opdringen aan iedereen die het maar horen wil […].” [2]

Bij die ene cartoon bleef het niet voor GAL. Hij ging ook een samenwerking aan met Hugo Claus voor de realisatie van een reeks kritische prentenbriefkaarten – in beperkte oplage ook uitgegeven in boekvorm [3] – onder de titel ‘Een weerzinwekkend bezoek’. In één van de prenten verdwijnt de paus onder de rok van een vrouw.

De verzen van Claus geven duiding bij het sprekende beeld: 

“Kuisheid is voor hem het aards paradijs. 

En vrouwen moeten moeders zijn 

te allen tijde, tegen elke prijs. 

Foetussen koestert hij

Als zovele Kristussen

Die zijn ontmanning zouden bezingen

En kussen zouden al zijn gouden ringen.”[4]

Ook andere reacties op het pausbezoek leverden interessant beeldmateriaal op. Zo reageerde Johan Anthierens tijdens een aflevering van het vrijzinnig humanistisch tv-programma Lichtpunt[5] - dat deed hij trouwens ook met zijn smaadschrift 'Het Belgische domdenken' - en realiseerden de broers Van Droogenbroeck de strip ‘Papevreters’. 

De georganiseerde vrijzinnigheid vraagt ‘Aandacht voor vrijzinnigheid’ 

De reactie van de Humanistische Jongeren was niet de enige uit de hoek van de georganiseerde vrijzinnigheid. Interessant in dat verband zijn de teksten die werden verspreid als persmap en informatiebrochure door het Humanistisch Vrijzinnig Vormingswerk (H.V.V.) en de Unie Vrijzinnige Verenigingen (U.V.V.) en de daarbij horende vraag om een de vrijzinnigheidsverklaring te ondertekenen.[6] 

Stafmedewerker van H.V.V. Luc Desmedt, vat in zijn brief aan een aantal redacties, kort samen waar het om gaat:

“Vooreerst behandelen we daarin de kosten die de gemeenschap op zich neemt voor de erkende erediensten. We betreuren ten zeerste dat, daar waar gezegd wordt dat deze uitgaven te verantwoorden zijn omdat de erediensten een gemeenschapsdienst vervullen (cfr. o.m. Confrontatie 12/05/85), men in ons land nog steeds niet aanvaardt dat ook de vrijzinnigheid dergelijke gemeenschapsdienst vervult en kan vervullen. […] Vandaar dat de vrijzinnige beweging een aktie lanceert voor de gelijkberechtiging: we roepen alle vrijzinnigen en buitenkerkelijken op om een vrijzinnigheidsverklaring te ondertekenen (cfr. blz. 3 van het dossier)! 

Vervolgens behandelt het dossier enkele juridisch aspecten van de gelijkberechtiging, met name vanuit de Belgische grondwet, en vanuit de resolutie van de Verenigde Naties.

Ten derde geeft het dossier een beknopt overzicht van de resultaten van enkele recente enquêtes t.a.v. het aandeel gelovigen en ongelovigen in de bevolking, de kerkelijkheid van de katholieken, en de impact van de ethische regels van de katholieke kerk. 

Ten vierde behandelt een bijdrage heel specifiek de ethische standpunten van paus Johannes-Paulus II [door Lydia Blontrock, die toen voorzitter was van het Humanistisch Verbond]. Tot slot vindt u een algemeen beschouwende bijdrage die de katholieke restauratie-beweging in een iets breder perspectief stelt.”[7]

Bepaalde stukken uit de brochure werden ook gepubliceerd in een aantal nummers van Het Vrije Woord, het langstlopende vrijzinnig humanistische tijdschrift uitgegeven door het Humanistisch Verbond (H.V.) en zijn voorgangers. Je kan voor enkele daarin gepubliceerde passages doorklikken op de linken in bovenstaand citaat van Luc Desmedt. Je komt dan terecht op CAVA’s digitaal platform voor vrijzinnig humanistische tijdschriften; de Vrije Zoeker. Naast het nummer van april 1985 en het nummer extra editie april 1985,  is ook het nummer van mei 1985 relevant met betrekking tot het pausbezoek van 1985.

H.V./H.V.V. nam aanvullend ook het initiatief voor de organisatie van een colloquium onder de noemer ‘Vrijzinnige Waarden – Christelijke Waarden’.[8] Lydia Blontrock, voorzitter van H.V., gaf in 1985 trouwens ook toelichting bij die ‘vrijzinnige waarden’ tijdens een aflevering van het vrijzinnig humanistisch tv-programma Lichtpunt.[9]

Los daarvan besteedde de toenmalige BRT ook aandacht aan het pausbezoek met een live-uitzending op 18 mei 1985 waarin vertegenwoordigers van verschillende jeugdverenigingen aan het woord gelaten werden. De huidige voorzitter van de Mens.nu, Raymonda Verdyck, toen leerkracht niet-confessionele zedenleer, zetelde, als vertegenwoordiger voor de Humanistische Jongeren, in dat BRT-jongerenpanel en kwam er op voor de andere stemmen in de samenleving. Nadien werd haar gevraagd om deel uit te maken van een kleiner panel dat reflecties kon geven over het bezoek.[10] Over de opname van het panelgesprek beschikken noch CAVA noch het VRT-archief. Jij wel? Laat ons zeker iets weten! 

Hebben de overige aangehaalde stukken jouw interesse gewekt? Wil je er van nabij een blik op werpen? Dan ben je meer dan welkom in onze leeszaal.